Posner Stanisław (Salomon), pseud. i krypt.: A. Rembowski, Alf, Alfa, Henryk Bezmaski, K., Lib., Libelt, P., p., R. K., R. Kucharski, Rajmund Kucharski, S. P., U., Uriel Akosta, Zen. Por. (1868–1930), prawnik-cywilista, socjolog, działacz socjalistyczny, senator RP. Ur. 21 XI w Kucharach (pow. płoński), był prawnukiem Salomona (zob.) i prawnukiem Zelmana Bornsteina (zob.), synem Leona i Matyldy (Marii Duszy) z Bornsteinów, bratem powieściopisarki Malwiny Garfeinowej (zob.). Potomek tradycyjnie łączących się w małżeństwa rodzin – właścicieli ziemskich i przemysłowców Posnerów oraz bogatych warszawskich kupców Bornsteinów, którzy z czasem zyskali znaczącą pozycję w sferach intelektualnych, głównie dzięki osobie filozofa Benedykta Bornsteina, «wdał się» najzupełniej w rodzinę swojego ojca («Posnerzy o twarzy okrągłej, rysach grubych […], ale poprzez które przebijała duża energia wraz z umiejętnością łamania przeszkód po drodze»: Ludwik Krzywicki). Po nich też odziedziczył to, że «całą swoją świadomością poczuwał się do narodowości polskiej» (L. Krzywicki) i – wg Stanisława Thugutta «ciężko chorował na Polskę». Ojciec P-a należał do najgorliwszych propagatorów kierunku asymilatorskiego. Wiele jego artykułów drukowała zasłużona dla tego kierunku warszawska „Jutrzenka”.
P. od r. 1881 kształcił się w Warszawie w II rządowym gimnazjum i ukończył je wzorowo, podobnie jak studia prawnicze na Uniw. Warsz. nagrodzone w r. 1893 złotym medalem za rozprawę konkursową Szkoła historyczna prawa w Niemczech. Jako gimnazjalista brał udział w Warszawie w spisie ludności (1882). Pod wrażeniem nędzy, jaką wówczas zobaczył w dzielnicach proletariackich na Woli, Pradze i Powiślu, dokonał się trwały przełom ideowy u – jak go często nazywano – «żydowskiego hrabiego». Od r. 1888 uczestniczył P. w kółkach marksistowskich, interesował się zwłaszcza wykładami L. Krzywickiego. Z powodu warunku zmiany wyznania odrzucił propozycję prof. F. F. Zigla pracy naukowej w katedrze historii prawodawstw słowiańskich, pomimo bowiem swoich przekonań wolnomyślnych i całkowitego spolonizowania, głęboko odczuł tę dyskryminację i na przekór do końca życia formalnie pozostał członkiem gminy żydowskiej, a nawet wpłacał składki na jej rzecz. Kontynuował studia na wydziale prawa uniwersytetu w Berlinie, samodzielnie zaś studiował historię i socjologię. Wprawdzie nie otrzymał zgody na pracę w archiwach pruskich, ale pobyt w berlińskim środowisku naukowym dał mu możliwość pogłębienia znajomości nauk społecznych, zwłaszcza marksizmu. Udzielał się w ruchu polskim, współpracował z polskimi socjaldemokratami. Niedługo po przyjeździe wygłosił odczyt na wieczorku mickiewiczowskim, w l. 1894–5 pisał artykuły do „Gazety Robotniczej” – pisma Polskiej Partii Socjalistycznej zaboru pruskiego. Pobyt w Berlinie nie przerwał zapoczątkowanej w r. 1891 – jeszcze w czasach studenckich – stałej współpracy z „Gazetą Sądową Warszawską” i od n. r. z „Prawdą”, gdzie powiększył grono pisarzy socjalistycznych. W r. 1894 zaczął nadsyłać artykuły również do warszawskiego „Ateneum”.
Z powodu śmierci matki P. zmuszony był w r. 1896 wrócić do rodzinnych Kuchar. Po uporządkowaniu spraw i przekazaniu majątku w dzierżawę w r. 1898 osiadł na stałe w Warszawie (dokąd poprzednio dojeżdżał). Do r. 1915 pozostawał na liście pomocników adwokata Karola Dunina, gdyż z powodów wyznaniowych nie mógł uzyskać nominacji na adwokata przysięgłego, ale faktycznie nie praktykował. Zajmował się pracą badawczą i publicystyką. Liczne rozprawy, eseje, felietony, artykuły społeczno-polityczne drukował w wymienionych tygodnikach, ponadto w l. 1896–1900 w „Głosie” i w „Gazecie Polskiej”. W r. 1900 ukazała się oddzielnie jego praca Prawo a życie (W.), nagrodzona na konkursie „Gazety Sądowej”, a w r. 1903 głośna rozprawa Nad otchłanią (W.), w której wystąpił jako szermierz wyzwolenia kobiet. Chyba już na początku XX w. poznał P. byłego członka Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym Stanisława Krzemińskiego, z którym następnie zaprzyjaźnił się i korespondował. Łączyło ich poszanowanie i akceptacja tradycji niepodległościowo-powstańczej atakowanej przez pozytywistów. Entuzjasta filozofii i wysiłków społecznych Karola Libelta (stąd pseud. Libelt), P. poświęcił się upowszechnianiu kultury i oświaty, szerzeniu myśli nowoczesnej. W l. 1897–1900 wykładał socjologię, prawo i ekonomię na tzw. Uniwersytecie Latającym oraz innych tajnych kursach. W l. 1899–1904 pracował w Zarządzie Czytelni Dzieł i Pism Naukowych. Przyczynił się wydatnie do zwiększenia jej księgozbioru, a po wycofaniu się Bronisława Natansona wynajmował dla niej za własne środki lokal przy ulicy Nowy Świat. W ramach Czytelni zainicjował samokształcenie wśród nauczycieli ludowych, był potem w l. 1900–4 jednym z najaktywniejszych organizatorów i wykładowców na urządzanych w Warszawie w czasie ferii letnich i zimowych kursach naukowych dla nauczycieli ludowych. Wraz z wybitnymi oświatowcami Stanisławem Michalskim i Aleksandrem Heflichem pracował nad metodyką samokształcenia: za znaczne osiągnięcie w tym zakresie uważano „Poradnik dla samouków”, którego części 3-ej obejmującej nauki społeczno-prawne i filozofię, był współautorem (W. 1900). Propagandą samouctwa, czytelnictwa i bibliotekarstwa zajmował się w artykułach publikowanych w l. 1901–13 w „Książce” (miesięczniku poświęconym krytyce i bibliografii) w „Poradniku dla Czytających Książki” (wydawanym przez Stanisława Kucharskiego, pod redakcją L. Krzywickiego), z którym współpracowała grupa działaczy socjaldemokratycznych. Gdy w r. 1902 powierzono Krzywickiemu redakcję Wielkiej Powszechnej Encyklopedii Ilustrowanej, P. został jednym z najaktywniejszych jej współpracowników.
W r. 1899 wszedł do spółki, która wykupiła z rąk Aleksandra Świętochowskiego „Prawdę”. P. praktycznie przejął redakcję tego tygodnika w swoje ręce, lecz pismo podpisywał jako redaktor do r. 1902 Świętochowski. P., stanowiąc silną i pełną sprzeczności indywidualność, z jednej strony bowiem charakteryzował go sentymentalizm, z drugiej – usposobienie wręcz despotyczne, narzucające bezwzględnie swoje upodobania i swoją wolę, był człowiekiem trudnym nawet w stosunkach rodzinnych i przyjacielskich (wg przekazu Krzywickiego rodzina zarzucała mu, że swoimi drwinami i żądzą władzy popchnął do samobójstwa młodszego brata, gimnazjalistę). Przejąwszy właściwie samowolnie kierownictwo „Prawdą”, nie liczył się ani z autorytetem pozostałego w redakcji Świętochowskiego, ani z Pauliną Sieroszewską, która głównie sfinansowała wykupienie pisma. Z powodu konfliktu o krytyczny artykuł Krzywickiego o H. Spencerze, którego to artykułu Sieroszewska nie chciała zamieścić, P. w r. 1901 zgłosił swoje wystąpienie z redakcji i niejako zmusił do podobnego kroku Stanisława Stempowskiego i Krzywickiego. Po tym wydarzeniu Świętochowski przestał podpisywać pismo jako redaktor. P. wspólnie ze Stempowskim i Krzywickim od grudnia 1902 wydawał prosocjalistyczny tygodnik „Ogniwo”, który w r. 1905 stał się – właśnie pod wpływem P-a – pismem ściśle związanym z Polską Partią Socjalistyczną (PPS).
W poprzednim wszakże okresie P., chociaż podkreślał swoją bezpartyjność, ideowo stał na pozycjach socjaldemokratycznych. W l. 1898–9 należał do inteligenckiej grupy socjaldemokratów, związanej z nielegalnym studenckim «Kołem». Występując wielokrotnie w tzw. Klubie na wieczorach dyskusyjnych, z pozycji marksistowskich atakował PPS, a zwłaszcza jej emigracyjnych przywódców. Józefa Piłsudskiego uważał za «Don Kichota» i odnosił się doń niechętnie także po r. 1905, gdy stanął w szeregach PPS i gorąco popierał program niepodległościowy tej partii. Z chwilą wybuchu rewolucji 1905 r. rozwinął ożywioną działalność polityczną. Jako działacz zawiązanego w r. 1903 pod przewodnictwem Stanisława Karpowicza Tow. Pedagogicznego P. stał się jednym z propagatorów walki o postępową szkołę polską. W styczniu 1905 przystąpił do grupy działaczy nauczycielskiej organizacji PPS, która objęła kierownictwo strajkiem szkolnym w Król. Pol. W marcu był członkiem delegacji polskiej na kongres adwokatury w Petersburgu, gdzie po raz pierwszy publicznie postawiono sprawę autonomii Królestwa Polskiego, a w maju t. r. znalazł się, jako jedyny socjalista, w zarządzie utworzonego w tym czasie Związku Adwokatury Polskiej. Przeprowadzony w marcu t. r. VII Zjazd PPS powołał P-a do Wydziału Chłopskiego (od jesieni – Wydział Wiejski). Najlepszy w tym zespole znawca spraw rolnych i stosunków społecznych na wsi, P. w dużej mierze inspirował tu stanowisko partii wskazując m. in. na konieczność przyciągnięcia chłopów do ruchu rewolucyjnego i skierowania na odpowiednie tory organizacyjne antycarskiej walki politycznej na wsi. Od jesieni 1905 był autorem większości okólników i druków agitacyjnych wydawanych przez Wydział Wiejski, a także artykułów programowych w „Gazecie Ludowej”, piśmie PPS dla wsi. W drugiej poł. 1905 r. redagował przez pewien czas nielegalnego „Robotnika”, współpracował także z opanowanym przez PPS legalnym „Kurierem Codziennym”.
Pod firmą „Ogniwa” zorganizował 3 XI 1905 pierwszy publiczny wiec PPS. W wygłoszonym tam przemówieniu zadeklarował jedność postępowych publicystów i pisarzy z walczącym proletariatem, a także internacjonalistyczne stanowisko, podkreślając wspólny z proletariatem rosyjskim front walki rewolucyjnej. Opublikowanie tego przemówienia w „Ogniwie” pt. Śluby słowa i czynu, a także innych artykułów politycznych P-a stało się przyczyną konfiskaty i zamknięcia pisma 11 XI 1905. Pod hasłem kulturalnego podniesienia mas, warunkującego – jego zdaniem – zwycięstwo rewolucji, P. inspirował PPS do zorganizowania uniwersytetu robotniczego. Nielegalnym odczytem O konstytucji i wolnościach obywatelskich, wygłoszonym 10 XII 1905 w sali Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, właściwie zainaugurował działalność późniejszego Uniwersytetu dla Wszystkich i równocześnie przystąpił do urządzania systematycznych wykładów dla robotników na Woli. Zimą 1905 i w ciągu całego r. 1906 wykładał w szkołach partyjnych (wiejskiej i miejskiej) prawo konstytucyjne i nauki społeczne. Latem 1904 i 1905 wykładał na Wyższych Kursach Naukowych w Zakopanem. P. uczestniczył wydatnie w działaniach organizatorskich podejmowanych na polu oświaty przez radykalną inteligencję, skupioną w Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej, wszedł do utworzonego w październiku 1905 Stowarzyszenia Kursów dla Analfabetów Dorosłych, po zalegalizowaniu Uniwersytetu dla Wszystkich został członkiem jego Komitetu Naukowego i jednym z kierowników sekcji społecznej. Wywarł znaczny wpływ na program wykładów społecznych, przygotował pracę programową Nauki społeczne w szkole wyższej (W. 1905), a także wiele prac upowszechniających wiedzę społeczną, m. in.: Japonia. Państwo i prawo (W. 1905), Demokratyzacja Finlandii (W. 1906), Domy ludowe w Belgii (Wil. 1907), Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (W. 1907). Był także współzałożycielem – utworzonego w grudniu 1906 – Stowarzyszenia Czytelń m. st. Warszawy, które na bazie księgozbioru dawnej Czytelni Naukowej założyło Bibliotekę Publiczną w Warszawie.
Równie aktywnie P. angażował się w nielegalną działalność socjalistyczną. Wybrany na VIII Zjeździe PPS (luty 1906 we Lwowie) do Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), próbował łagodzić spory między lewicą (tzw. młodymi) a prawicą (starymi). Stał na stanowisku jedności walki o niepodległość i socjalizm, co zbliżało go do lewicy, choć był zdania, że zbytnio oddala się ona od niepodległościowego programu PPS. Zdecydowanie również występował przeciwko samowolnym działaniom prawicy w rodzaju nie aprobowanego przez CKR napadu na pociąg pod Rogowem: pod naciskiem P-a CKR zawiesił za tę akcję Wydział Bojowy. Jesienią został P. aresztowany jako podejrzany o działalność bojową. Zwolniony po 6 tygodniach aresztu śledczego, wyjechał do Krakowa. Stamtąd udał się w listopadzie do Wiednia na IX Zjazd PPS. Zagrożony procesem politycznym nie wrócił już do Warszawy i przez r. 1907 ukrywał się w majątku swojego przyjaciela Stanisława Stempowskiego w Winnikowicach na Podolu. Następnie wyjechał do Krakowa, gdzie rozpoczął współpracę z „Krytyką”, „Czasopismem Prawniczym” oraz periodykiem naukowym „Revue du Morale Sociale”, podjął też działalność oświatową w Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza. Po rozłamie w PPS nie przystąpił do żadnej z powstałych frakcji. Współpracował z legalnym tygodnikiem PPS-Lewicy „Wiedza”, ale głównie ze względu na oświatowe funkcje tego pisma i po trosze – osobę redaktora naczelnego, Tadeusza Rechniewskiego. Kiedy jednak ten na początku 1908 r. ogłosił w „Wiedzy” artykuł aprobujący nowy program PPS-Lewicy, nie uwzględniający hasła niepodległości Polski, P. zerwał z nim wszelkie kontakty. Wraz z przebywającym w Krakowie Józefem Kwiatkiem, Andrzejem Strugiem (Tadeuszem Gałeckim) organizował grupę tzw. integralistów, która – bez powodzenia – usiłowała przywrócić jedność w PPS. Z myślą o wypracowaniu programu jednoczącego ideę walki o niepodległość z ideą walki o socjalizm opracował projekt miesięcznika teoretyczno-naukowego, ale brak funduszów, a potem choroba i śmierć Kwiatka uniemożliwiły realizację tego zamierzenia.
Od r. 1910 P. przebywał na emigracji w Paryżu, często wyjeżdżał do Londynu, Brukseli i Genewy, gdzie pracował w bibliotekach i archiwach oraz kontaktował się z polską kolonią socjalistyczną. Prowadził rozległe badania nad historią powstań narodowych, Wielką Emigracją. Interesował się zwłaszcza Joachimem Lelewelem, na obchodach lelewelewskich w r. 1911 wygłosił referat o nim jako społeczniku i polityku. Znawca i miłośnik kultury francuskiej, ogłaszał szkice krytycznoliterackie w „Poetes et penseurs de la paix”, m. in. o J. B. André Godinie. Nadal żywo współpracował z warszawską prasą, w r. 1913 za jego namową reaktywowano kwartalnik „Themis Polska” jako kontynuację czasopisma wydawanego w l. 1828–30. Związany z paryską sekcją PPS, czynny był w formującym się wokół Henryka Gierszyńskiego i Bolesława Motza obozie politycznym o charakterze lewicowym i niepodległościowym. W Paryżu m. in. włączył się do działalności świeżo utworzonego (styczeń 1911) Tow. Artystów Polskich w Paryżu. W ramach cyklu «Rok 1812» wygłosił referat Polska a kodeks Napoleona (następnie opublikowany w czasopiśmie „Themis Polska”). Po wybuchu wojny w r. 1914 Ignacy Daszyński i Witold Jodko-Narkiewicz powierzyli mu misję «prowadzenia dyskretnej akcji prasowej, oświetlającej działalność strzelecką w sposób nie dyskredytujący naszego istotnego stosunku do Francji» (wspomnienia N. Grzędzińskiej w: „Wierna służba”, W. 1927). Przyczynił się do krótkotrwałego zjednoczenia tamtejszych zwolenników Legionów Polskich w grupę Młodzieży Polskiej i do powstania na początku 1915 r. tygodnika „Myśl Polska”. Bezskutecznie interweniował w sprawie «bajończyków», ochotników polskich w armii francuskiej, których internowano w Maroku.
Propaganda niepodległości Polski stała się w tym okresie głównym celem całej działalności P-a. Pracował jako korespondent wojenny „Gazety Sądowej”, „Dziennika Petrogradzkiego”, moskiewskiego „Echa Polskiego” i „Myśli Narodowej” (Moskwa), oraz różnych pism francuskich. Od lutego 1915 uczestniczył w działaniach Komitetu Wolnej Polski i publikował w jego organie „La Tribune Polonaise”, następnie „L’Echo Polonais”. Współpracował z utworzoną w Lozannie Centralną Agencją Polską, z wydawaną w Londynie przez A. Zaleskiego „Prawdą” w języku angielskim. Został jednym z czołowych prelegentów zorganizowanego wiosną 1915 cyklu wykładów o historii i kulturze polskiej w paryskiej L’École de Hautes Études Sociales. Wykłady te, zebrane i ogłoszone w większej pracy La Pologne d’hier et de demain (Paris 1916, a także po angielsku), następnie broszura Poland as an Independent Economic Unit (London 1916 z przedmową S. Webba) wywarły istotny wpływ na kształtowanie opinii francuskiej i angielskiej w kwestii polskiej. W pewnej mierze patronował P. inicjatywie slawisty francuskiego Bogera, dzięki której na początku 1915 r. została powołana katedra języka i literatury polskiej w L’École des Langues Orientales Vivantes w Paryżu. Przyczynił się do wydania tomu „La Pologne” („Documents sur la guerre. Série politique. Nr 90” Paris 1917). Obok Jana Stróżeckiego należał w r. 1916 do założycieli Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Paryżu. Na uniwersytecie tym, rozwijającym szeroką propagandę antykoalicyjną i działalność o charakterze antyrosyjskim, wykładał P. zagadnienia prawne. W r. 1918 współdziałał z Józefą Joteykówną w powołaniu Polskiej Ligi Nauczania, której celem było gromadzenie dla potrzeb kraju materiałów z dziedziny szkolnictwa oraz metodyki nauczania i wychowania, a także propagowanie polskiego ruchu niepodległościowego. Powiązaniom i pozycji P-a w świecie francuskiej nauki i kultury, w ruchu socjalistycznym oraz wśród masonerii przypisać należy w dużej mierze wystąpienie w r. 1916 francuskiej Ligi Obrony Praw Człowieka na rzecz niepodległości Polski, a być może przyczynił się P. także do uchwały Kongresu Wolnomularskiego Krajów Alianckich i Neutralnych w Paryżu, podjętej w czerwcu 1918, opowiadającej się za odbudową niepodległej Polski. W ramach powstałego latem t. r. Zjednoczenia Demokracji Polskiej Zagranicą P. zabiegał o poparcie lewicy francuskiej dla działalności polskiego obozu aktywistycznego przeciw endeckiemu Komitetowi Narodowemu Polskiemu, wspólnie z B. Motzem i innymi inspirował głośne wystąpienie we francuskim parlamencie socjalistycznego posła E. Lafonta o poparcie przez II Republikę polskich sił lewicowych i rządu Jędrzeja Moraczewskiego. Przypuszczalnie dopiero pod koniec swego pobytu w Paryżu definitywnie związał się z wolnomularstwem, został członkiem jednej z lóż Wielkiego Wschodu Francji.
P. powrócił do kraju w sierpniu 1919 i osiadł w Warszawie. Został naczelnikiem samodzielnego Wydziału Prawnego w Min. Pracy i Opieki Społecznej. Ustąpił latem 1920, by w krytycznym momencie wojny polsko-radzieckiej zająć się działalnością propagandową. Przez 6 tygodni redagował PPS-owskiego „Robotnika”, drukował artykuły nawołujące do odwagi i wytrwania wobec kontrofensywy Armii Czerwonej, wydał też specjalne broszury agitacyjne – Droga do pokoju (W. 1920) i Żołnierz-obywatel (W. 1920). W r. 1920 na polecenie władz centralnych PPS (wchodził w tym okresie do Wydziału Zagranicznego Centralnego Komitetu Wykonawczego) udał się do Paryża w celu uzyskania poparcia socjalistów zachodnioeuropejskich dla polskiego punktu widzenia na sprawę włączenia w granice Polski Śląska i Małopolski Wschodniej. Z jego inicjatywy w t. r. przybyła na Śląsk delegacja Socjalistycznej Międzynarodówki Zawodowej. Reprezentował potem polski ruch socjalistyczny jeszcze wielokrotnie na forum międzynarodowym: w r. 1922 jako przedstawiciel polskiej prasy socjalistycznej na konferencji pokojowej w Genui i na międzynarodowej konferencji ekonomicznej w Genewie, jako delegat PPS brał udział w hamburskim (1923) i marsylskim (1925) Kongresie Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej oraz kongresach socjalistów belgijskich i francuskich. Od lutego 1921 kierował Centralnym Wydziałem Kulturalno-Oświatowym PPS. Związany na stałe z „Robotnikiem”, gdzie pod pseud. Henryk Bezmaski drukował codzienny felieton Z bliska i z daleka oraz liczne artykuły na temat spraw obyczajowych i moralnych, rzadziej polityki zagranicznej, na wniosek CKR objął na początku r. 1922 redakcję teoretycznego miesięcznika „Trybuna”. Był współzałożycielem i w l. 1923–9 wiceprzewodniczącym Zarządu Głównego (ZG) Tow. Uniwersytetu Robotniczego (TUR). Zajmował się działalnością programową, w dodatku do „Robotnika” pod nazwą „Oświata” zamieszczał artykuły metodologiczne, usilnie pracował nad rozwojem bibliotekarstwa robotniczego. Występował jako prelegent w Łodzi, Radomiu, wykładał naukę o państwie w robotniczej szkole polityczno-społecznej, zorganizowanej w r. 1923 przez oddział warszawski TUR. Wielokrotnie występował na wiecach pod hasłem «bronimy oświaty», walczył o demokratyzację i laicyzację oświaty.
Wybrany z listy PPS w woj. kieleckim w r. 1922 do Senatu RP, pracował P. w Komisjach: Prawniczej, Spraw Zagranicznych i Wojskowych. W r. 1928 ponownie został senatorem z listy państwowej PPS i powierzono mu godność wicemarszałka Senatu. Przez obie kadencje był wiceprezesem klubu Związku Polskich Posłów Socjalistycznych i prezesem frakcji socjalistycznej w Senacie. Zabierał głos w najważniejszych debatach, zdecydowanie poparł ustawę o wykonaniu reformy rolnej, uznając ją za «najważniejszą sprawę naszego istnienia narodowego i społecznego», protestował przeciwko wyjęciu spod amnestii skazanych za działanie dla idei komunistycznej, pomimo swego negatywnego stosunku do komunizmu, zaznaczonego przy tej okazji, a także w broszurze Zmartwychwstała Międzynarodówka Robotnicza (b. m. w. 1924). Mowy parlamentarne P-a świadczyły o gruntownej znajomości prawa, wielostronnej erudycji, były przy tym nienaganne pod względem stylu, wyrobiły mu pozycję wybitnego parlamentarzysty. Zebrane w tomie Pięć lat pracy w Senacie Rzeczypospolitej 1922–1927, zostały wydane w r. 1928 nakładem Księgarni Robotniczej (W.). Był jednym z założycieli Polskiego Stowarzyszenia Ligi Narodów, członkiem Zarządu oraz przewodniczącym sekcji ekonomiczno-społecznej. Od r. 1923 stały delegat polski w Komisji Doradczej Ligi Narodów dla Opieki nad Dzieckiem i Kobietą, reprezentował Polskę również na ogólnych zgromadzeniach w r. 1924 i 1926, przyczyniając się do uzyskania przez Polskę miejsca w Radzie Ligi. W ramach cyklu odczytów o Lidze na Uniw. Warsz. w r. akad. 1924/25 wygłosił odczyt, który w r. 1925 ukazał się w pracy zbiorowej, a następnie oddzielnie pt. Liga Narodów, jej pochodzenie, jej cele, jej organizacja (W.). Współzałożyciel Ligi Praw Człowieka i Obywatela, był w l. 1921–30 jej wiceprzewodniczącym, aktywnie udzielał się również w Robotniczym Tow. Służby Społecznej. Nadal związany z wolnomularstwem, brał udział w warszawskiej loży Wielkiego Wschodu Francji, której przewodniczył Antoni Natanson. W pierwszych latach po powrocie z emigracji utrzymywali z P-em stosunki niektórzy działacze Wielkiego Wschodu Francji. Wchodził w skład Komitetu Organizacyjnego Międzynarodowego Kongresu Pokoju, zwołanego do Warszawy na 25–9 VI 1928. P. był założycielem i prezesem honorowym Zrzeszenia Prawników i Socjalistów w Polsce i członkiem egzekutywy Międzynarodówki Prawników Socjalistów. Przez cały czas wykładał socjologię pedagogiczną w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej, nie przyjął propozycji ani wykładów uniwersyteckich, ani na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Pod koniec życia, wg słów E. Haeckera, P. «przeżywał boleśnie załamanie ideowe dawnego obozu postępowego w epoce pomajowej. Z rozpaczą mówił o fali serwilizmu i zaprzaństwa».
Dorobek pisarski P-a obejmuje kilkadziesiąt pozycji wydanych oddzielnie i setki artykułów w tygodnikach społeczno-politycznych, czasopiśmiennictwie prawniczym i popularnonaukowym. Prace z dziedziny socjologii, prawoznawstwa i metodyki pracy oświatowej mają trwałą wartość dla kultury socjalistycznej. P., ongiś najbardziej spośród publicystów postępowych «zadzierzysty polemista» (J. Dąbrowski-Grabiec), zmienił się potem w pisarza spokojnego, refleksyjnego i tkliwego. Przetłumaczył i opatrzył wstępem dzieła obcych autorów: J. Jellinka „Prawo mniejszości” (W. 1900, wyd. 2., W. 1901), A. Esmeina „Zasady prawa konstytucyjnego” (W. 1904), K. Kautskiego „Kwestia rolna w Rosji” (W. 1906), P. Orsiego „Włochy nowoczesne” (W. 1912), L. Gumplowicza „Filozofia społeczna” (W. 1909; poświęcił mu również studium Ludwik Gumplowicz. 1838–1909, W. 1911), E. Vandervelde’a „Proroctwa Karola Marksa” (W. 1923), L. Lévy-Bruhla „Jan Jaurès, człowiek – uczony polityk” (W. 1925), C. Gide’a „Pierwsze wiadomości z ekonomii politycznej” (W. 1925) oraz, wspólnie z siostrą, R. Rollanda powieść „Piotr i Łucja”, drukowaną w odcinkach w „Robotniku”. Pod pseud. Henryk Bezmaski ogłosił zbeletryzowana autobiografię Wspomnienia z dzieciństwa (W.–Kr. 1929), pozostawił w rękopisie cenne fragmenty dzienników pisanych w Paryżu w sierpniu 1914 oraz w czerwcu i lipcu 1915 (znajdują się w zbiorach rękopisów B. Uniw. Warsz., sygn. 382). P. zmarł po długiej chorobie 8 V 1930 w Piorunowie pod Lutomierskiem u swych przyjaciół Niemyskich. Ciało jego wystawiono w Domu Związku Zawodowego Kolejarzy w Warszawie, pogrzeb odbył się na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim i zgromadził tysiące uczestników oraz dziesiątki delegacji. Kondolencje nadesłał sekretarz generalny Ligi Narodów, kierownictwa partii socjalistycznych z wielu krajów europejskich oraz narodowych Lig Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Prasa francuska i niemiecka zamieściły liczne nekrologi i wspomnienia; Francuzi podkreślali zasługi P-a dla wzmocnienia sojuszu polsko-francuskiego. Wbrew życzeniom zmarłego warszawska gmina żydowska usiłowała urządzić mu pogrzeb rytualny na cmentarzu Żydowskim i dopiero oświadczenie siostry położyło temu kres.
P. rodziny nie założył.
W r. 1931 pod auspicjami ZG TUR z udziałem oddanych przyjaciół Leona Bernsona, Stanisława Thugutta i in. zawiązał się Komitet Fundacji im. S. Posnera.
Portrety rysunkowe i karykatury m.in. J. Szwajcera (Jotesa) oraz kolekcja fot. z różnych okresów życia w: B. Uniw. Warsz., Zbiory Rękopisów (Puścizna S. Posnera rkp. akc. 380); Centr. Arch. KC PZPR: Arch. Ikonograficzne Nr 1924; Miejsca przechowywania popiersia dłuta C. Rossi, wykonanego w Paryżu przed r. 1919, nie zdołano ustalić; – Bibliogr. filozofii pol., III; Głos 1866–1899. Bibliografia zawartości…, pod kierownictwem M. Stokowej oprac. Z. Biłek, M. Kukulska i R. Loth, Wr. 1955; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Ogniwo 1902–1905. Bibliografia zawartości, Oprac. M. Lipska, R. Loth, Wr. 1957 (wstęp, fot. przed s. V); Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Wiedza – Nowe Życie – Światło – Kuźnia 1906–1914. Bibliografia zawartości., Oprac. J. Czachowska i A. Czachowski, Wr. 1956; Enc. Warszawy, W. 1975; Ilustr. Enc. Trzaski, IV; Peretiatkowicz, Współczesna Enc. Życia Polit.; Enc. Powsz. (PWN), IX; W. Ilustr. Enc. Gutenberga XIV; Księga działaczy ruchu rewol., W. 1939 s. 33–6 (fot. po s. 32); Mościcki-Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27 (fot.); Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905 s. 203; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 454 (fot.), 459, 537, 538, 539; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 183 (fot.), 184, 208, 209, 239, 240; Słown. Geogr., IV 837; Słown. Pracowników Książki Pol., (zawiera bibliogr. opracowań); Wininger S., Grosse Jidische National Biographie, V; – Brykalska M., Aleksander Świętochowski, redaktor „Prawdy”, Wr. 1974; Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; [Cynarski J.] Krzesławski J., Józef Kwiatek (1874–1910), W. 1935 s. 42–5; tenże, Stanisław Posner podczas rewolucji 1905 i 1906 r., „Tydzień” 1930 nr 21 s. 5–7, nr 22 s. 4–5; Czapiński K., Pamięci Stanisława Posnera, „Robotnik” 1930 nr 133 s. 1; Drewnowski T., Rzecz Russowska, Kr. 1981 (fot. wspólna nr 30); Górski K., Stanisław Krzemiński. Człowiek i pisarz, Wil. 1939; [Haecker E.] E. H., Senator Stanisław Posner, „Naprzód” 1930 nr 107 s. 2; Hass L., Rozwój organizacyjny wolnomularstwa w Polsce Międzywojennej, w: Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914–1939, W. 1969 XIV 84, 98; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; taż, Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Klonowicz T., Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego 1923–1939, Wr. 1980; Korespondencja, „Wiadomości” (Londyn) 1962 nr 16/17 s. 12; Księga jubileuszowa PPS, s. 77–94, 289; Miąso J., Stanisław Posner, „Oświata Dorosłych” 1960 nr 1 s. 56–7; tenże, Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Niedziałkowski M., Stanisław Posner „Robotnik” 1930 nr 131 s. 1; Perl F., S. Posner, Kr.–W. 1927; Sievert T., Polacy w Paryżu, W. 1980 s. 182; Śladkowski W., Opinia publiczna we Francji wobec sprawy polskiej w latach 1914–1918, W. 1976; tenże, Emigracja polska we Francji 1871–1918, L. 1980; Świdwiński S., Wspomnienie pośmiertne. Senator Stanisław Posner, „Ogniwo” 1930 nr 5 s. 194–202; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; Warszawa II Rzeczypospolitej (1918–1939), W. 1968 I 242, 253; Wiech K., Polska Partia Socjalistyczna 1918–1921, W. 1978; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1977 IV; Dąbrowski, Czerwona Warszawa, (fot.); Komuniści, W. 1969; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958–1961 II–III; Nagórski Z., Stanisław Posner, Wspomnienie, „Gaz. Sąd. Warsz.” 1930 nr 20 s. 277–9; Nasza walka o szkołę pol., II; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Stempowski S., Pamiętniki (1870–1914), Wr. 1953; Thugutt S., Stanisław Posner (garść wspomnień osobistych), „Tydzień” 1930 nr 20 s. 4–5; Trzciński W., Z minionych dni Polski podziemnej 1905–1918, W. 1937; Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910–1915, W. 1927; – „Przegl. Hist.” 1972 z. 3 s. 565–6; „Z Pola Walki” 1969, 1972, 1979; – Nekrologi z r. 1930: „Gaz. Robotn.” nr 108, „Głos Zagłębia” nr 20, „Kur. Warsz.” nr 125 s. 4, nr 126 s. 10, nr 129 s. 3, „Robotnik” nr 130, 131, 133, 134, 335 (fot.; W licznych wspomnieniach pośmiertnych i nekrologach mylne daty ur.: 1866 lub 1870); – Arch. Państw. w W.: Ochrana Warszawska 492; Centr. Arch. KC PZPR: Arch. PPS 305/II–27 vol. 15, Puścizna J. Moraczewskiego 71/III–2 t. 3 k. 70–71, t. osobowa S. P-a nr 4754; B. Narod.: akc. 6797b k. 171/396 (J. Osmołowski, Wspomnienia z lat 1814–1921), rkp. 8992 (fragment korespondencji S. P-a), rkp. 8987–8991 (papiery po Malwinie z Posnerów Garfeinowej) rkp. III-8994 (korespondencja Marii Leśniewicz); B. Uniw. Warsz.: Puścizna S. P-a rkp. akc. 380–390, Puścizna S. Stempowskiego rkp. akc. 2720, 2732, 2733, 2755 (korespondencja m. in. M. Garfeinowej i in. papiery dotyczące śmierci, pogrzebu i puścizny S. P-a).
Alicja Pacholczykowa